Mọi người thường mắc phải những sai lầm.
Những sai lầm trong quá trình ra quyết định cũng xuất phát từ những lỗi tư duy gốc rễ, dường như đơn giản nhưng dần dần tích tụ thành những quan điểm khó thay đổi. Không nhiều người nhận ra điều này và vì vậy, sai lầm tiếp tục xảy ra, khiến chúng ta hối tiếc vì những quyết định không đúng đắn trong cuộc sống: bám vào công việc không mang lại lợi ích; cho rằng thành công hay thất bại chỉ do tài năng và sự may mắn; bán cổ phiếu quá muộn hoặc quá sớm… Và đây chỉ là một số trong hàng loạt các sai lầm “cơ bản” mà Dobelli đã phân tích qua 99 chương sách ngắn, súc tích với ví dụ thực tế giúp chúng ta nhận ra và tránh xa chúng.
Một cách đơn giản, rõ ràng và tổng quát, cuốn sách này có thể thay đổi cách suy nghĩ của chúng ta, giúp ta đưa ra quyết định thông minh hơn mỗi ngày, ở bất kỳ nơi nào và trong mọi tình huống.
***
Vào mùa thu năm 2004, một doanh nhân truyền thông ở châu Âu mời tôi đến Munich để tham gia một sự kiện được mô tả là một “cuộc trao đổi thân mật của giới trí thức”. Tôi không bao giờ tự xem mình là một “trí thức” – Tôi từng học kinh doanh, một ngành hoàn toàn đối lập với trí thức – nhưng vì đã viết hai cuốn tiểu thuyết, tôi đủ phẩm chất để được mời sang tham gia.
Tại đó, tôi gặp Nassim Nicholas Taleb. Lúc đó, ông là một nhà kinh doanh trên Wall Street chưa nổi tiếng, một người đam mê triết học. Tôi được giới thiệu là chuyên gia về thời kỳ Khai sáng của Scotland và Anh, đặc biệt là triết lý của David Hume. Tất nhiên, tôi đã lầm tưởng với một ai đó khác. Mặc dù ngạc nhiên, tôi vẫn cười lạc quan với khách trong phòng và như minh chứng cho sự thông thái triết học của mình. Taleb ngay lập tức kéo một chiếc ghế trống và mời tôi ngồi. Sau một thời gian ngắn trao đổi về David Hume, chúng tôi tiếp tục thảo luận về Wall Street. Cả hai chúng tôi đều ngạc nhiên trước những sai lầm hệ thống trong quá trình ra quyết định của các CEO và nhà lãnh đạo doanh nghiệp – chúng tôi không phải là ngoại lệ. Chúng tôi đã trò chuyện về việc rằng những sự kiện không được dự đoán có khả năng xảy ra nhiều hơn những sự kiện được dự đoán, và cười với những lý do khiến các nhà đầu tư không rời bỏ cổ phiếu khi chúng giảm giá dưới mức giá mua.
Sau sự kiện đó, Taleb gửi cho tôi một số trang bản thảo quan trọng của ông, tôi đưa ra nhận xét và đóng góp ý kiến. Những trang đó sau đó đã trở thành một phần không thể thiếu của tác phẩm thành công toàn cầu của ông, “Thiên nga đen”. Cuốn sách này đã mang Taleb trở thành một tri thức hàng đầu. Trong thời gian này, đam mê viết của tôi ngày càng lớn, tôi bắt đầu đọc các cuốn sách và bài viết từ các nhà khoa học xã hội và nhà nhận thức học về các chủ đề như “tư duy và thành kiến”, và tăng cường giao tiếp qua email với nhiều nhà nghiên cứu và thăm phòng thí nghiệm của họ. Vào năm 2009, tôi nhận ra rằng, ngoài công việc của một tiểu thuyết gia, tôi cũng trở thành một nhà nghiên cứu về tâm lý học xã hội.
Không thể suy nghĩ một cách toàn diện, hoặc những gì các chuyên gia gọi là “lỗi nhận thức”, là sự đi chệch khỏi tư duy logic – chệch khỏi cách hành xử và tư duy hợp lý. Khi nói về “lỗi hệ thống”, tôi muốn nói không chỉ những lỗi xảy ra đôi khi trong quá trình suy nghĩ, mà còn các lỗi đều đặn, các rào cản với logic mà chúng ta gặp phải liên tục, những tư duy truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác và kéo dài suốt nhiều thế kỷ. Ví dụ, chúng ta thường đánh giá cao kiến thức của bản thân, nhưng ít khi tự đánh giá thấp nó. Tương tự, chúng ta có xu hướng mất mát một thứ gì đó khiến chúng ta thích thú hơn nhiều hơn khả năng kiếm được một thứ tương tự. Khi ở gần người khác, chúng ta thường sẵn lòng thay đổi hành vi để phù hợp với họ, thay vì ngược lại. Những câu chuyện ngắn khuyến khích chúng ta bỏ qua sự phân phối thống kê (tỷ lệ cơ bản) ẩn phía sau chúng. Chúng ta mắc sai lầm vì tiếp tục mải mê với một kiểu tư duy cũ, trong khi bỏ qua những góc nhìn khác mà chúng ta không dự đoán (nghĩa là chúng tích tụ trong “góc quá tự tin” chứ không phải “góc thiếu tự tin”).
Để tránh lãng phí tài sản đã tích lũy được trong sự nghiệp viết sách của tôi vào những quyết định vô ích, tôi đã lập một danh sách các lỗi nhận thức hệ thống đó, bổ sung bằng ghi chú và câu chuyện cá nhân làm ví dụ – không hề có ý định xuất bản chúng. Ban đầu, tôi chỉ lập danh sách cho riêng mình. Có một số lỗi đã được biết đến từ nhiều thế kỷ, và một số khác chỉ được khám phá trong một vài năm gần đây. Một số lỗi đã được đặt tên lặp lại hai hoặc ba lần, và tôi đã chọn những cái tên được sử dụng rộng rãi nhất. Không lâu sau, tôi nhận ra rằng việc biên soạn danh sách các lỗi tư duy không chỉ hữu ích cho việc đưa ra quyết định đầu tư mà còn cho việc kinh doanh và giải quyết vấn đề cá nhân. Kể từ khi viết ra danh sách này, tôi đã cảm thấy yên bình và điềm tĩnh hơn. Tôi bắt đầu nhận ra những sai lầm của bản thân mình sớm hơn và có thể tránh chúng trước khi gây thiệt hại không thể khắc phục. Lần đầu tiên trong cuộc đời, tôi có khả năng nhận ra khi nào người khác có thể bị ảnh hưởng bởi những sai lầm tư duy hệ thống đó. Với một danh sách như thế, tôi có thể kháng lại sức hút của chúng – và thậm chí có lợi thế trong giao dịch. Tôi đã có thư mục, thuật ngữ và giải thích để đánh đuổi những điều bất hợp lý. Từ thời Benjamin Franklin thả diều để thử nghiệm sấm chớp, chúng không chỉ xuất hiện ít hơn, mạnh nhẹ đi, hoặc yên tĩnh hơn – nhưng chúng ít đáng lo ngại hơn. Đây là cách mà tôi cảm nhận về sự phi lý của chính mình.
Không lâu sau đó, bạn bè của tôi biết về danh sách của tôi và thể hiện quan tâm. Kết quả là, một danh mục trên các tờ báo ở Đức, Hà Lan và Thụy Sĩ ra đời, cùng với vô số buổi trình bày (chủ yếu trước các bác sĩ, nhà đầu tư, các thành viên ban lãnh đạo và nhà quản lý), và cuối cùng là cuốn sách này.
Vui lòng nhớ ba điều khi bạn đọc những trang sách sắp tới: đầu tiên, danh sách lỗi nhận thức trong cuốn sách này chưa hoàn thiện. Chắc chắn sẽ có những lỗi khác được phát hiện. Thứ hai, hầu hết các lỗi này có liên quan đến nhau. Điều này không có gì ngạc nhiên. Bất kỳ khu vực nào trong não cũng được kết nối với nhau. Các cung thần kinh truyền từ khu vực này sang khu vực khác của não; không có khu vực nào hoạt động độc lập. Thứ ba, nghề nghiệp chính của tôi là viết tiểu thuyết và kinh doanh, không phải là một nhà khoa học xã hội; tôi không có phòng thí nghiệm riêng để thử nghiệm lỗi nhận thức, và tôi không có nhóm nghiên cứu để đi tìm những lỗi hành vi. Khi viết cuốn sách này, tôi giống như một dịch giả có nhiệm vụ dịch và tổng hợp những gì tôi đã đọc và học – để diễn giải chúng thành những từ ngữ mà người khác có thể hiểu. Tôi rất biết ơn những nhà nghiên cứu trong những năm gần đây đã khám phá ra những lỗi nhận thức và lỗi hành vi đó. Sự thành công của cuốn sách này là một lời tri ân cho công trình nghiên cứu của họ. Tôi rất biết ơn họ.
Đây không phải là một cuốn sách hướng dẫn bạn phải làm gì. Bạn sẽ không tìm được “bảy bước để thành công trong cuộc sống không sai lầm” ở đây. Những lỗi nhận thức sâu trong tiềm thức của chúng ta không thể loại bỏ hoàn toàn. Chỉ có ý chí phi thường mới có thể loại bỏ chúng, nhưng điều đó không phải là sự mục tiêu đáng theo đuổi. Vì không phải tất cả những lỗi nhận thức đều gây hại, và một số trong số đó thậm chí cần thiết để giúp chúng ta sống tốt. Mặc dù cuốn sách này không cung cấp công thức hạnh phúc, nó đảm bảo bạn có thể đối mặt với nhiều khó khăn mà bạn gây ra cho chính mình.
Nguyện vọng của tôi rất đơn giản: nếu chúng ta có thể học cách nhận ra và tránh những lỗi tư duy lớn nhất – trong cuộc sống cá nhân, công việc và quản lý nhà nước – chúng ta có thể đạt được sự thịnh vượng vượt trội. Chúng ta sẽ không cần cầu thêm sự khôn ngoan, các ý tưởng mới, các công cụ không cần thiết hoặc cố gắng quên bản thân – tất cả những gì chúng ta cần chỉ là loại bỏ tư duy phi lý.
Mời bạn đọc Nghệ Thuật Tư Duy Rành Mạch của tác giả Rolf Dobelli.