Khi nói về phim tài liệu, chắc chẳng ai trong chúng ta cảm thấy lạ lẫm với một thể loại phim quan trọng và cần thiết như vậy. Lý do là vì chúng ta có thể nghe nói về nó và gặp gỡ nó hàng ngày, qua các chương trình truyền hình từ tầm cỡ quốc gia cho đến địa phương, từ VTV cho đến VTC, Truyền hình thông tấn, và nhiều hơn nữa. VTV không chỉ chiếu các bộ phim tài liệu do Việt Nam sản xuất, mà còn có một chuyên mục có tên là “Phim tài liệu nước ngoài”, có thể hấp dẫn người xem truyền hình.
Tuy nhiên, mặc dù phim tài liệu ngày càng thịnh hành, dường như không có nhiều người, bao gồm cả những người yêu điện ảnh và truyền hình, để ý và tự hỏi rằng hàng ngày có bao nhiêu bộ phim thuộc thể loại này được phát sóng trên màn ảnh truyền hình của các đài truyền hình. Vì những bộ phim tài liệu thuộc các thể loại khác nhau thường được gộp chung với các tác phẩm báo chí truyền hình, trừ khi có những bộ phim đặc biệt được quảng bá trước để thu hút người xem.
Điều quan trọng trong phim tài liệu nằm ở bản chất và đặc trưng của nó, nhóm thể loại mà các nhà điện ảnh Xô viết đã gọi là Điện ảnh mắt hay Điện ảnh sự thật từ những năm 1920. Điều này có nghĩa là chỉ có sự thật và chỉ có sự thật. Không có phần tưởng tượng, không có phần diễn xuất, không có sự xuất hiện của diễn viên. Hiện thực cuộc sống phải được phản ánh một cách khách quan và chân thực như nó đang tồn tại, không được thay đổi, đảo ngược hoặc bổ sung thêm. Mặc dù vẫn có những tranh cãi về việc liệu phim tài liệu có phải là tác phẩm nghệ thuật hay không, hay liệu nó là diễn đạt nghệ thuật (điện ảnh) hay báo chí (truyền hình) hay không, không thể phủ nhận rằng phim tài liệu, giống như các tác phẩm báo chí truyền hình khác, đều xuất phát từ những hình ảnh thực tế đã và đang tồn tại trong cuộc sống.
Sử điện ảnh đã cho thấy rằng phim tài liệu là nhóm thể loại ra đời sớm nhất, có nguồn gốc từ cách thức làm phim. Vào lúc bình minh của điện ảnh, khi mọi quy định về thể loại và các chức danh nghề nghiệp của điện ảnh chưa được đặt ra, người ta chỉ cần mang máy quay đi bất kỳ đâu và quay cảnh bất kỳ thứ gì (chỉ quay cảnh thật, không giả tạo!). Nhưng chính cách làm này đã tạo ra một thể loại phim đầu tiên. Các thể loại khác, như phim khoa học, phim hoạt hình và phim truyện, ra đời sau đó. Nhưng chẳng có gì ngẫu nhiên khi gần như tất cả những đạo diễn phim truyện cũng thử sức trong lĩnh vực phim tài liệu, bởi vì nhóm thể loại này luôn có sức hấp dẫn riêng. Ngoài ra, còn có những người thực hiện phim tài liệu suốt đời, thậm chí tạo nên một trường phái, như Flaherti (Mỹ), Dziga Vertốp (Nga Xô viết) từ đầu thế kỷ 20. Và sau đó, có Rôman Carman (Liên Xô), Xương Hạc Linh (Trung Quốc), Soiman, Hainốpxki (Đức), Joris Ivenx (Hà Lan), Daniel Costen (Pháp), v.v. Ở Việt Nam, những tên tuổi như Khương Mễ, Mai Lộc, Nguyễn Tiến Lợi (thời kỳ đầu), Bùi Đình Hạc, Nguyễn Ngọc Quỳnh, Trần Văn Thủy, Đào Trọng Khánh, Lê Mạnh Thích và nhiều gương mặt khác ngày nay. Đối với phim tài liệu truyền hình, không thể quên được Trịnh Văn Thanh, Bùi Ngọc Hà, Lê Thuấn, Trần Minh Đại, Vi Hòa …
Khi nói đến phim tài liệu, từ lâu, người ta đã cho rằng nhóm thể loại phim này có những chức năng chủ yếu như sau:
1. Chức năng thông tấn và báo chí: Đây là chức năng quan trọng nhất, chi phối quy trình xây dựng một bộ phim tài liệu nói chung. Từ đó, mỗi bộ phim sẽ sâu sắc phản ánh một sự kiện, vấn đề hoặc con người cụ thể, với các quan hệ biện chứng, diễn biến, tác động, xung đột và mâu thuẫn trong một khung thời gian hoặc không gian xác định, từ đó vận dụng tư tưởng chủ đề tác phẩm. Trong nhiều trường hợp, có thể tìm thấy trong phim tài liệu những thông tin thực, khách quan, mang tính thời sự nóng hổi, ngay cả khi nó phản ánh những vấn đề đã thuộc về quá khứ. Cùng với đó, có các bộ phim luận văn với mục đích thông tin tuyên truyền về sự kiện chính trị nổi bật, các ngày lễ, các dịp kỷ niệm, v.v. Ngoài ra, còn có thể liệt kê các bộ phim được coi là một loại vũ khí mạnh chống lại quan điểm, hành vi sai trái về chính trị, tư tưởng, v.v.
2. Chức năng giáo dục và nhận thức: Qua những hình ảnh chân thực về con người, sự việc, sự kiện, vấn đề … với sự đa dạng của nó, phim tài liệu giúp nâng cao nhận thức và tư duy của người xem, thậm chí thay đổi hành vi của họ. Hơn nữa, phim tài liệu còn giúp người xem hiểu được ý nghĩa triết học của hiện tượng và sự kiện, nâng cao sự kiện lên tầm khái quát thông qua hình tượng tiêu biểu, thông qua việc sử dụng một cách có hiệu quả các phương pháp nghệ thuật (điều mà các thể loại báo chí truyền hình khác khó thực hiện do đặc điểm thể loại, thời lượng và mục đích thông tin). Cuối cùng, phim tài liệu có thể nhấn mạnh ý nghĩa xã hội của hiện tượng và sự kiện thông qua việc sử dụng các chi tiết điển hình, kết hợp âm nhạc, âm thanh, lời bình, phương pháp biên tập …, có tác động mạnh mẽ lên người xem và lan rộng trong xã hội.
3. Chức năng thẩm mĩ và giá trị là tài liệu lịch sử: Các bộ phim tài liệu không chỉ miêu tả hiện thực một cách khách quan và chân thực, mà còn chú trọng vào việc tạo nên những tác phẩm thơ với ẩn dụ, tượng trưng, ước lệ … nhằm tác động đến cảm xúc thẩm mĩ của khán giả, làm cho họ cảm thấy vui, buồn, tức giận … với những hình ảnh trong phim. Ngoài ra, mỗi bộ phim tài liệu đều chứa đựng các giá trị tư liệu về lịch sử, văn hóa, đất nước và con người. Điều này đặc biệt quan trọng đối với những sự kiện, sự việc đã trở thành lịch sử. Ví dụ, hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập; những người lính vẫy cờ đỏ sao vàng trên nóc hầm Điện Biên Phủ; máy bay B52 Mỹ cháy trên bầu trời Hà Nội … Đó là những hình ảnh mà không ai và không bao giờ có thể viết hay “tạo lại”.
Bởi vì tầm quan trọng của phim tài liệu, người ta thường gọi nó là “lương tâm thời đại”. Điều này là đúng, nếu chúng ta biết rằng, nhờ bộ phim Vụ án Dreyfus của Mêliex, một trong những đạo diễn vĩ đại của điện ảnh Pháp thời phim câm, mà đại úy Dreyfus đã được minh oan, thoát khỏi cáo buộc “điệp viên Đức” trong Thế chiến thứ nhất. Nhờ các bộ phim của Joris Ivens, Soiman và Haenoksi … mà người dân trên toàn thế giới hiểu rõ hơn về cuộc kháng chiến của dân tộc ta chống Mỹ. Và cũng chính nhờ Lê Mạnh Thích với Bởi đâu vợ lấy chồng lại chéo chân mà chúng ta mới nhận ra bi kịch của các nữ anh hùng dũng cảm của một thời, nhanh chóng bị lãng quên sau cuộc chiến kết thúc. Dù không thể phủ nhận sức mạnh thức tỉnh và tác động của phim tài liệu, tuy nhiên, việc tạo ra một bộ phim tài liệu chúng ta cần rất khó.
Tại các liên hoan phim trên thế giới cũng như ở Việt Nam, phim tài liệu luôn có vị trí quan trọng. Thậm chí giải thưởng Oscar danh giá cũng dành cho nhóm thể loại này. Hơn nữa, điện ảnh tài liệu còn có một Liên hoan phim quốc tế riêng. Và Liên hoan phim ngắn khu vực châu Á – Thái Bình Dương có thể được coi là vinh danh nhóm thể loại này. Xin lưu ý: đúng tại Liên hoan phim ngắn khu vực châu Á – Thái Bình Dương, điện ảnh tài liệu của Việt Nam đã ghi được kỷ lục: bốn lần liên tiếp giành giải Vàng.
Phim tài liệu điện ảnh và phim tài liệu truyền hình
Các thể loại phim tài liệu
Qua thời gian, theo các nhà phê bình điện ảnh Liên Xô, phim tài liệu có hai thể loại chính: phim tài liệu chính luận và phim tài liệu nghệ thuật. Tuy nhiên, cả hai thể loại này đều có những điểm chung trong việc phản ánh con người, sự kiện và vấn đề. Sự phân chia giữa các thể loại (thực tế là tương đối) chủ yếu dựa trên cách đặt vấn đề, phương pháp thể hiện và tư tưởng chủ đề của bộ phim, các yếu tố tạo nên phong cách của tác giả và tác phẩm. Tuy nhiên, yêu cầu chính trị và lập trường của tác giả là rất quan trọng đối với cả hai thể loại này. Không được sử dụng phần tưởng tượng, không được phép thể hiện quan điểm chủ quan của bản thân tác giả. Mọi số liệu, dữ liệu, sự kiện phải hoàn toàn chính xác. Do đó, tạo ra một bộ phim tài liệu thành công đã trở thành điều khó khăn đối với bất kỳ ai. Tác giả phải tìm cách làm cho những điều đã được biết trở nên thú vị và hấp dẫn. Điều này chưa kể đến những khó khăn mà thời gian tạo ra: có những con người, sự việc, sự kiện, vấn đề … hôm qua là đúng, nhưng hôm nay lại sai và ngược lại.
Không chỉ riêng phim tài liệu chính luận, mà đối với phim tài liệu nghệ thuật cũng vậy. Tất cả phụ thuộc vào tài năng của nghệ sĩ. Nếu thiếu một chút tài năng, sự sẻ chia và sự tầm quan trọng của nghệ sĩ, thì việc tạo ra một bộ phim thành công là điều khó khăn. Ở khắp nơi trên đất nước Việt Nam, có bao nhiêu đoàn làm phim, nhưng chỉ có những người như Lê Mạnh Thích mới nhìn thấy đội công nhân đường dây, và biến Đường dây lên sông Đà thành một bài thơ hào hùng và lãng mạn, ca ngợi công lao của những người vô danh đã đóng góp vào sự phát triển đất nước. Bùi Ngọc Hà cũng không dễ dàng biến một bà mẹ liệt sĩ từ vùng gió Lào cát trắng Quảng Bình trở thành bà mẹ – anh hùng của Việt Nam. Hà Nội trong mắt ai của Trần Văn Thủy, ra đời vào năm 1983 nhưng vẫn còn mang tính thời sự cho đến ngày nay.
Cuối cùng, cũng cần nhắc đến các khuynh hướng trong phim tài liệu. Nếu phim tài liệu chân dung được cho là thuộc thể loại tâm lý (vì có xu hướng khai thác, thể hiện tâm lý và tính cách của nhân vật qua các phương pháp chân thực), thì phim xã hội học là nơi tập trung của những bộ phim phản ánh các sự kiện, vấn đề, luận đề và lập trường tác giả – thuộc thể loại phim chính luận. Còn phim thơ là những bộ phim tập trung vào việc phản ánh nhận thức thẩm mĩ của tác giả thông qua việc sử dụng ẩn dụ, tượng trưng, hình tượng thơ để tái hiện hiện thực, nhất là đối với các vấn đề lịch sử.